Dane Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości nie pozostawiają złudzeń. Problem otyłości u dzieci jest coraz większy – co dziesiąty przedszkolak waży za dużo, a nadwagę stwierdza się też u 18% chłopców i 14% dziewczynek w wieku szkolnym. Tylko nieznaczny odsetek wynika z wrodzonych zaburzeń hormonalnych, np. z niedoczynności tarczycy, zdecydowana większość to efekt niewłaściwie zbilansowanej diety oraz braku aktywności fizycznej. Sprawdź, jakie mogą być skutki otyłości u dzieci i jak jej zapobiegać.

Otyłość u dzieci – skala problemu

Otyłość to nie tylko defekt natury estetycznej, ale przede wszystkim poważna choroba, która niesie szereg przykrych konsekwencji. Na szkolnych korytarzach – a coraz częściej także w przedszkolnych salach – widuje się dzieci, które ważą za dużo. Z regularnych bilansów lekarskich wynika, że 12% chłopców i 10% dziewczynek w wieku przedszkolnych ma nadwagę, a wśród dzieci szkolnych średnio co piąte waży za dużo. To prosta droga do otyłości, która stanowi znacznie poważniejsze zagrożenie niż nadprogramowe kilogramy. Ze szczegółowego raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynika, że nadwagę i otyłość ma 32% dzieci w wieku 7–9 lat i pod tym względem Polska zajmuje wysokie 8. miejsce wśród krajów europejskich.

Szacuje się, że w ciągu ostatnich dwóch dekad liczba otyłych dzieci wzrosła trzykrotnie, a polskie dzieci tyją najszybciej w Europie. Z prognoz wynika, że każdego roku będzie przybywać niemal 100 tys. dzieci dotkniętych otyłością. Problem, który miał niegdyś marginalne znaczenie, już wkrótce może stać się epidemią, która znacznie skróci długość życia kolejnych pokoleń.

Jak rozpoznać otyłość u dzieci? Jak interpretować siatki centylowe?

Otyłość widać na pierwszy rzut oka – oznaką jest nadmiar tkanki tłuszczowej, rozłożony równomiernie po całym ciele lub obecny w poszczególnych jego partiach, np. na brzuchu lub udach. W przypadku osób dorosłych do diagnozowania otyłości używa się przede wszystkim wskaźnika BMI (ang. body mass index), który obrazuje stosunek masy ciała do wzrostu. Odpowiednikiem tego wskaźnika u dzieci będą siatki centylowe, których używa się od urodzenia do ukończenia 18. roku życia. Zostały one sporządzone na podstawie danych antropometrycznych zbieranych przez 5 lat w grupie 8500 dzieci z różnych stron świata. Za ich pomocą określa się tempo przyrostu wagi i wzrostu dziecka (służą do tego odrębne siatki). Zasady interpretacji są proste:

• poniżej 5. centyla – niedowaga;
• 5.–25. centyl – szczupła sylwetka;
• 25.–85. centyl – waga prawidłowa;
• 85.–95. centyl – nadwaga;
• powyżej 95. centyla – otyłość.

Warto zaznaczyć, że w początkowym okresie życia siatki centylowe są traktowane orientacyjnie i pokazują, czy dziecko rozwija się prawidłowo w stosunku do swojego wieku. Np. u niemowląt nie stwierdza się jeszcze otyłości, ponieważ ich wzrost i rozwój na tym etapie jest bardzo intensywny.

Z punktu widzenia diagnostyki wyróżniamy 2 rodzaje otyłości: otyłość prostą (pierwotną), będącą wynikiem długotrwałego, dodatniego bilansu energetycznego, i otyłość wtórną, która jest objawem innej choroby lub efektem ubocznym przyjmowania leków.

Jakie są przyczyny otyłości u dzieci i młodzieży?

Otyłość prosta, która stanowi ok. 90% wszystkich przypadków, ma swoje źródło w długotrwale utrzymującym się dodatnim bilansie energetycznym. W praktyce oznacza to, że młody człowiek spożywa więcej kalorii, niż potrzebuje jego organizm. Czynnikami, które sprzyjają takiemu stanowi rzeczy, są: zwiększone łaknienie, źle zbilansowana dieta, mała aktywność fizyczna oraz stres, który coraz częściej staje się nieodłączną częścią dziecięcego życia. Pamiętaj, że adipocyty, czyli komórki tłuszczowe, które powstają w życiu płodowym i wieku dziecięcym, nie znikają. Dlatego rodzic powinien od początku czuwać nad prawidłowymi nawykami żywieniowymi swojej pociechy.

Otyłość wtórna może towarzyszyć chorobom genetycznym, takim jak zespoły Downa, Pradera-Willego czy Cohena. Z nadmiarem kilogramów nie radzą sobie również dzieci dotknięte zaburzeniami hormonalnymi, wśród których na pierwszy plan wysuwają się niedoczynność tarczycy, hiperkortyzolemia czy wrodzony przerost nadnerczy. Duże ryzyko otyłości niesie ze sobą także przyjmowanie preparatów leczniczych – antydepresantów, glikokortykosteroidów, preparatów z zawartością estrogenów i progesteronu.

Prawidłowy wzrost dziecka – do jakiego wieku się rośnie?

Wysoka prolaktyna a tycie – czy wysoki poziom prolaktyny może wpłynąć na wzrost masy ciała?

Otyłość u dzieci – jakie badania zrobić?

Jeżeli mimo zdrowej diety i regularnej aktywności fizycznej dziecko wciąż waży za dużo, warto skorzystać z porady lekarskiej i zadać pytanie, co zaburza jego metabolizm. W znalezieniu przyczyny pomocne będą badania na otyłość, które uwzględniają m.in. profil lipidowy (określenie stężenia poszczególnych frakcji cholesterolu we krwi), określenie poziomu TSH, leptyny i glukozy.

Znaczenie poziomu leptyny we krwi w kontrolowaniu wagi

Jakie są skutki otyłości u dzieci?

Aż 80% otyłych dzieci będzie borykało się z problemem nadprogramowych kilogramów w dorosłym życiu. Szacuje się, że aż 25% społeczeństwa to osoby z różnym stopniem otyłości, a za kilka lat – przy obecnej kondycji młodego pokolenia – odsetek może wzrosnąć do 30%. 

Najczęstsze skutki otyłości u dzieci to:

• rozwój cukrzycy typu 2;
• nadciśnienie tętnicze;
• insulinooporność;
• astma oskrzelowa;
• choroby sercowo-naczyniowe (np. miażdżyca);
• zaburzenia układu ruchu;
• kamica pęcherzyka żółciowego;
• niealkoholowe stłuszczenie wątroby;
• dyslipidemia (zaburzenia gospodarki tłuszczowej);
• zaburzenia psychiczne, np. depresja, zaburzenia odżywiania.

Jak walczyć z otyłością u dziecka? Jak przekonać dziecko do odchudzania?

Jeśli otyłość dziecka wynika z błędnych nawyków żywieniowych i braku ruchu, trzeba w pierwszej kolejności zadbać o zmianę przyzwyczajeń w tych obszarach. Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie jest niezaprzeczalny i dotyczy to w równym stopniu dzieci i dorosłych. Aby dziecko chciało się ruszać, trzeba zachęcać je do ulubionych aktywności (np. jazdy na rowerze, na rolkach, pływania) i pod żadnym pozorem nie zmuszać do wyczerpujących ćwiczeń fizycznych. Aby odchudzanie przyniosło oczekiwany skutek, konieczna będzie również zdrowa dieta – warto szukać przepisów na dania, które są nie tylko wartościowe i nietuczące, ale przede wszystkim smaczne. Dzięki temu dziecko będzie chętniej sięgało po zdrowe przekąski. Gdy przyczyną otyłości okażą się problemy zdrowotne, w pierwszej kolejności trzeba zastosować leczenie przyczynowe, a dieta i ruch będą uzupełnieniem właściwej terapii.

Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie – dlaczego ruch jest ważny?

Dieta z niskim indeksem glikemicznym – jakie są jej zasady i dla kogo jest adresowana?

Bibliografia

1. A. Domin i in., Algorytm diagnostyki i leczenia otyłości u dzieci, „Pediatria po Dyplomie”, nr 4, 2018. 
2. Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, Otyłość u dzieci, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/otylosc-u-dzieci-same-z-niej-nie-wyrosna [dostęp 20.05.2023].
3. P. Tounian (tłum. F. Kokot), Otyłość u dzieci, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2019.
4. K. Czepczor-Bernat, Otyłość dziecięca z perspektywy dzieci i rodziców, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2021.