Wstrząs anafilaktyczny to potencjalnie zagrażająca życiu reakcja alergiczna, która może wystąpić w wyniku kontaktu z różnorodnymi czynnikami wyzwalającymi, takimi jak pokarmy, leki czy jad owadów. To stan nagłego zagrożenia zdrowia i życia, wymagający natychmiastowej interwencji medycznej. Zrozumienie mechanizmów prowadzących do wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, jego objawów oraz czynników ryzyka pozwala skutecznie zapobiegać i kontrolować tę niebezpieczną reakcję alergiczną.

Czym jest wstrząs anafilaktyczny?

Wstrząs anafilaktyczny, określany również mianem anafilaksji, to ciężka, uogólniona reakcja nadwrażliwości, która pojawia się w odpowiedzi na kontakt z określonym czynnikiem wywołującym. Mechanizm tej reakcji opiera się na nadmiernej aktywacji układu odpornościowego, który błędnie identyfikuje dany alergen jako zagrożenie. W efekcie dochodzi do gwałtownego uwolnienia szeregu substancji chemicznych, takich jak histamina czy tryptaza, które wywołują intensywne objawy zapalne w różnych narządach.

Charakterystyczną cechą wstrząsu anafilaktycznego jest jego nagły i zagrażający życiu charakter. Objawy mogą pojawić się już w ciągu kilku sekund lub minut od ekspozycji na czynnik wywołujący i bardzo szybko ulegają nasileniu, zagrażając prawidłowemu funkcjonowaniu układów oddechowego i krążeniowego. Nieleczony wstrząs anafilaktyczny może doprowadzić do śmierci pacjenta.

Czynniki wyzwalające wstrząs anafilaktyczny

Wstrząs anafilaktyczny może być wywołany przez kontakt z różnorodnymi alergenami, wśród których wymienić należy:

  • pokarmy – spożywanie niektórych produktów, takich jak orzechy, owoce morza, mleko, jaja lub produkty zbożowe, najczęściej wywołuje wstrząs anafilaktyczny, szczególnie u dzieci;
  • leki – zwłaszcza antybiotyki z grupy penicylin i cefalosporyn, a także niektóre niesteroidowe leki przeciwzapalne czy środki znieczulające, stanowią istotną grupę czynników wyzwalających anafilaksję;
  • jad owadów – użądlenie przez owady błonkoskrzydłe, takie jak pszczoły, osy lub szerszenie, może prowadzić do wystąpienia gwałtownej reakcji alergicznej;
  • inne czynniki – wstrząs anafilaktyczny może być także spowodowany przez kontakt z lateksem albo niektóre składniki zawarte w szczepionkach.

Przeczytaj również: https://badanialaboratoryjne.pl/blog/wysypka-alergiczna-na-co-moze-wskazywac-badania/

Warto podkreślić, że anafilaksja może wystąpić u każdego, nawet u osób, które wcześniej nie przejawiały żadnych alergii. Ponadto, osoby, które doświadczyły już wstrząsu anafilaktycznego w przeszłości, mają zwiększone ryzyko ponownego wystąpienia tej niebezpiecznej reakcji.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego

Objawy wstrząsu anafilaktycznego mogą obejmować różne układy i narządy, a ich nasilenie bywa bardzo gwałtowne. Najczęściej obserwuje się:

  • objawy skórne (uogólniona pokrzywka, świąd, zaczerwienienie skóry, obrzęk twarzy, ust, języka);
  • objawy ze strony układu oddechowego (duszność, świszczący oddech, obrzęk krtani, chrypka, trudności w połykaniu);
  • objawy ze strony układu krążenia (nagły spadek ciśnienia tętniczego, osłabienie, zawroty głowy, utrata przytomności);
  • objawy ze strony układu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha).

Dla rozpoznania wstrząsu anafilaktycznego konieczne jest wystąpienie objawów z co najmniej dwóch różnych układów, najczęściej z układu oddechowego i krążenia. Nieleczona anafilaksja może prowadzić do całkowitego załamania układu krążeniowo-oddechowego, co stanowi bezpośrednie zagrożenie życia.

Czynniki ryzyka wstrząsu anafilaktycznego

Istnieje kilka kluczowych czynników, które zwiększają ryzyko wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego. Prawdopodobieństwo jego wystąpienia jest większe, jeśli wcześniej już się pojawił. Osoby, które przebyły taką reakcję, są bardziej narażone na ponowny wstrząs anafilaktyczny.

Wstrząsowi anafilaktycznemu sprzyjają choroby alergiczne i astma – osoby cierpiące na alergię lub astmę oskrzelową mają większą podatność na ciężkie reakcje. Większe ryzyko ich wystąpienia istnieje też u osób z chorobami serca lub mastocytozą oraz u dzieci i osób w podeszłym wieku.

Ponadto szczególnej troski wymagają osoby ze wstrząsem anafilaktycznym, które stosują beta-blokery i inhibitory konwertazy angiotensyny. Leki te mogą utrudniać leczenie.

Postępowanie w przypadku wstrząsu anafilaktycznego

Szybka reakcja i udzielenie pierwszej pomocy są istotne w przypadku wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego. Najważniejsze kroki to:

  1. Przerwanie kontaktu z czynnikiem wywołującym reakcję (np. usunięcie żądła owada).
  2. Ułożenie pacjenta w pozycji przeciwwstrząsowej (z uniesionymi nogami).
  3. Niezwłoczne podanie adrenaliny domięśniowo w udo (to lek ratujący życie w anafilaksji).
  4. Wezwanie pomocy medycznej (pogotowie ratunkowe).
  5. Kontynuowanie resuscytacji krążeniowo-oddechowej, jeśli pacjent nie oddycha lub nie ma wyczuwalnego tętna.
  6. Podanie leków przeciwhistaminowych i glikokortykosteroidów (jeśli pacjent jest przytomny).

Każdy przypadek wstrząsu anafilaktycznego wymaga hospitalizacji i dalszej obserwacji, nawet jeśli objawy ustąpiły po podaniu adrenaliny. Istnieje bowiem ryzyko nawrotu reakcji w ciągu następnych kilku godzin.

Rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego

Rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego opiera się przede wszystkim na ocenie objawów klinicznych. Istotne jest stwierdzenie występowania objawów z co najmniej dwóch układów, w tym najczęściej z układu oddechowego i krążenia.

Badania laboratoryjne, takie jak oznaczenie stężenia histaminy czy tryptazy we krwi, mogą potwierdzić rozpoznanie, ale nie są konieczne do natychmiastowego wdrożenia leczenia. Czas jest kluczowy, dlatego w przypadku podejrzenia anafilaksji należy niezwłocznie podjąć działania ratujące życie.

Leczenie wstrząsu anafilaktycznego

Podstawą leczenia wstrząsu anafilaktycznego jest jak najszybsze podanie adrenaliny (epinefryny) w iniekcji domięśniowej w udo. Adrenalina stanowi lek ratujący życie, który pozwala na szybkie opanowanie objawów zagrażających życiu.

Inne leki, takie jak przeciwhistaminowe i glikokortykosteroidy, odgrywają rolę uzupełniającą. Mogą złagodzić objawy, ale nie zastępują podania adrenaliny. Czasami pacjent wymaga również tlenoterapii, dożylnego podania płynów oraz leczenia objawowego.

W ciężkich przypadkach, gdy dochodzi do niewydolności oddechowej, konieczna może być intubacja i wentylacja mechaniczna. Pacjent powinien być hospitalizowany i pozostawać pod ścisłą obserwacją, gdyż istnieje ryzyko nawrotu objawów.

Profilaktyka wstrząsu anafilaktycznego

Istotną rolę w zapobieganiu wstrząsowi anafilaktycznemu odgrywa identyfikacja czynników wywołujących tę reakcję u danego pacjenta oraz unikanie kontaktu z nimi. Osoby, u których stwierdzono uczulenie, powinny:

  • unikać spożywania lub kontaktu z alergenami, które wywołały u nich anafilaksję w przeszłości;
  • nosić przy sobie automatyczny wstrzykiwacz z adrenaliną i wiedzieć, jak go prawidłowo zastosować;
  • informować personel medyczny o swojej alergii przed zabiegami lub podaniem leków;
  • regularnie kontrolować się u alergologa i przestrzegać zaleceń dotyczących leczenia;
  • rozważyć immunoterapię odczulającą, jeśli jest to możliwe.

Edukacja społeczeństwa na temat wstrząsu anafilaktycznego, jego objawów i sposobu postępowania jest również niezwykle ważna, aby móc skutecznie reagować w sytuacjach zagrożenia życia.

Badania, które warto wykonać:

  • e-Pakiet alergiczny – badania w pakiecie są wskazane do wykonania przez osoby dorosłe i dzieci, będące w trakcie diagnostyki alergii lub planujące ją rozpocząć, bez względu na stopień nasilenia objawów.
  • e-Pakiet alergiczny oddechowy – pakiet wskazany do wykonania w celu diagnostyki alergii wziewnych, bez względu na stopień nasilenia objawów i sezon pylenia roślin.
  • e-Pakiet alergiczny pokarmowy – badania w pakiecie warto wykonać u dzieci i dorosłych w przypadku wystąpienia objawów sugerujących alergię pokarmową (bóle brzucha, mdłości, wymioty, wzdęcia, biegunka, spadek wagi).

Bibliografia

  1. D. Zawadzki, A. Kołacińska, Wstrząs anafilaktyczny w praktyce lekarza stomatologa, „Magazyn Stomatologiczny” 2018, nr 9, s. 104–106.
  2. J. Kruszewski, Anafilaksja, symptomatologia i leczenie wstrząsu anafilaktycznego, „Przewodnik Lekarza” 2007, vol. 10, nr 10, s. 44–50.
  3. M. Leśny, J. Zielińska i in., Wstrząs anafilaktyczny u pacjentki w okresie przedmiesiączkowym w trakcie immunoterapii jadem pszczoły, „Alergia Astma Immunologia” 2019, nr 24 (4), s. 173–181.