Walka z nadmierną masą ciała to wyzwanie, z którym zmaga się wiele osób. Często mimo przestrzegania zdrowej diety i regularnej aktywności fizycznej nie udaje się osiągnąć oczekiwanych rezultatów, a szczególnym problemem okazuje się pozbycie się tzw. brzucha stresowego. Dlaczego tak się dzieje? Jaka jest przyczyna powstawania tego specyficznego rodzaju otyłości? 

Czym jest kortyzol i jak wpływa na organizm?

Kortyzol to hormon steroidowy wytwarzany przez nadnercza, który odgrywa niezwykle ważną rolę w reakcjach organizmu na stres. W stanie wzmożonego napięcia mózg wysyła sygnały do osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, co prowadzi do zwiększonej produkcji kortyzolu. Jego zadaniem jest mobilizacja organizmu do walki lub ucieczki poprzez podniesienie poziomu glukozy we krwi oraz wzrost ciśnienia tętniczego.

Kortyzol pełni ważne funkcje fizjologiczne, takie jak regulacja metabolizmu, gospodarki wodno-elektrolitowej czy funkcjonowania układu nerwowego. Jednak jego nadmiar, spowodowany długotrwałym stresem, może przyczyniać się do rozwoju szeregu negatywnych skutków zdrowotnych. Jednym z nich jest powstawanie tzw. brzucha kortyzolowego.

Mechanizm powstawania brzucha kortyzolowego

Długotrwały stres i związany z nim wysoki poziom kortyzolu w organizmie wpływa na sposób, w jaki organizm magazynuje i dystrybuuje tkankę tłuszczową. Hormon ten pobudza apetyt, szczególnie na produkty bogate w cukry i tłuszcze, które dostarczają szybkiej energii. Jednocześnie kortyzol sprzyja odkładaniu się tłuszczu w okolicy brzucha, a nie na biodrach czy udach.

Dzieje się tak, ponieważ w tkance tłuszczowej znajdującej się w okolicy brzucha jest więcej receptorów kortykosteroidowych niż w innych partiach ciała. W efekcie, gdy poziom kortyzolu pozostaje stale podwyższony, tłuszcz gromadzi się właśnie w obrębie tułowia, tworząc charakterystyczny wygląd „brzucha stresowego”.

Warto podkreślić, że ten mechanizm jest adaptacyjny – w sytuacji zagrożenia organizm skupia się na zabezpieczeniu narządów wewnętrznych tłuszczem, który w razie potrzeby może zostać szybko zmobilizowany do produkcji energii. Niestety, w warunkach chronicznego stresu taki sposób magazynowania energii staje się niekorzystny dla zdrowia.

Charakterystyka brzucha kortyzolowego

Przy tzw. brzuchu kortyzolowym tłuszcz gromadzi się głównie w okolicy nad pępkiem, tworząc wystający, napięty brzuch, podczas gdy inne partie ciała pozostają stosunkowo szczupłe. Tłuszcz odkłada się wewnątrz jamy brzusznej, otaczając narządy wewnętrzne (tłuszcz trzewny), a nie pod skórą (tłuszcz podskórny). Do tego skóra jest napięta, cienka i podatna na uszkodzenia.

Należy podkreślić, że brzuch kortyzolowy nie zawsze musi wiązać się z nadmierną masą ciała. Może on występować również u osób, które wydają się szczupłe, ale cierpią na przewlekły stres. W takim przypadku tłuszcz trzewny może stanowić znaczną część całkowitej masy ciała, nawet przy prawidłowej lub niskiej wadze.

Skutki zdrowotne brzucha kortyzolowego

Tłuszcz trzewny, gromadzący się w okolicy brzucha, jest szczególnie niebezpieczny dla zdrowia. W odróżnieniu od tłuszczu podskórnego tłuszcz wewnątrzotrzewnowy wykazuje wysoką aktywność metaboliczną, wydzielając liczne substancje prozapalne. 

Nadmiar tłuszczu trzewnego wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju szeregu poważnych schorzeń, w tym:

• choroby sercowo-naczyniowe – tłuszcz trzewny przyczynia się do powstawania blaszek miażdżycowych, podwyższenia ciśnienia krwi oraz zaburzeń gospodarki lipidowej;
• cukrzyca typu 2 – tłuszcz trzewny sprzyja insulinooporności, prowadząc do zaburzeń gospodarki węglowodanowej;
• nowotwory – otyłość brzuszna może zwiększać ryzyko rozwoju niektórych typów nowotworów, takich jak rak jelita grubego;
• choroby neurodegeneracyjne – badania sugerują związek między otyłością brzuszną a podwyższonym ryzykiem chorób Alzheimera i Parkinsona;
• problemy psychiczne – długotrwały stres i wysoki poziom kortyzolu mogą prowadzić do zaburzeń nastroju, depresji, nerwic czy bezsenności.

Diagnostyka brzucha kortyzolowego

Potwierdzenie, że dany przypadek otyłości brzusznej związany jest z nadmiernym wydzielaniem hormonu stresu, wymaga przeprowadzenia specjalistycznych badań. Podstawowym krokiem jest oznaczenie poziomu kortyzolu we krwi lub ślinie. Należy pamiętać, że hormon ten wykazuje dobowe wahania stężenia, dlatego zaleca się wykonanie kilku pomiarów o różnych porach dnia.

W celu wykluczenia innych przyczyn otyłości brzusznej, warto rozszerzyć badania o oznaczenie stężeń hormonów tarczycy. Wskazane jest również wykonanie badania stężenia glukozy na czczo oraz lipidogramu.

W niektórych przypadkach lekarz może również zlecić badania obrazowe np. tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny, w celu dokładniejszej oceny rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej.

Profilaktyka i leczenie brzucha kortyzolowego

Ważne w walce z brzuchem kortyzolowym jest kompleksowe podejście, obejmujące zarówno modyfikację stylu życia, jak i (w razie potrzeby) leczenie farmakologiczne.

Redukcja stresu

Ponieważ nadmiar kortyzolu leży u podstaw powstawania brzucha stresowego, istotne znaczenie ma ograniczenie czynników stresogennych oraz wypracowanie skutecznych technik radzenia sobie ze stresem. Wśród zalecanych metod znajdują się:

• medytacja i praktyki uważności;
• joga i inne formy ćwiczeń relaksacyjnych;
• hobby i aktywności przynoszące przyjemność;
• rozmowy z psychologiem lub psychoterapeutą.

Zbilansowana dieta

Dieta odgrywa ważną rolę w redukcji brzucha kortyzolowego. Należy skoncentrować się na odpowiednim nawodnieniu oraz uwzględnieniu w diecie produktów takich jak:

• pełnoziarniste produkty zbożowe;
• owoce i warzywa bogate w antyoksydanty;
• tłuste ryby morskie;
• zielona herbata;
• fermentowane produkty mleczne.

Aktywność fizyczna

Regularne ćwiczenia o umiarkowanej intensywności, takie jak bieganie, jazda na rowerze czy pływanie, mają korzystny wpływ na obniżenie poziomu kortyzolu. Warto także włączyć treningi siłowe, które pomagają budować masę mięśniową.

Ważne, aby dobrać aktywność fizyczną do indywidualnych możliwości i stopniowo ją zwiększać. Nadmierna intensywność ćwiczeń może tymczasowo podnosić poziom kortyzolu, dlatego ważna jest równowaga między wysiłkiem a regeneracją.

Badania, które warto wykonać:

• e-Pakiet badań na stres: mężczyzna – badanie wskazane do wykonania przez mężczyzn narażonych na przewlekły stres oraz przy występowaniu takich objawów jak: rozdrażnienie, kołatania serca, dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
• e-Pakiet badań na stres: kobieta – badanie wskazane do wykonania przez kobiety narażone na przewlekły stres w celu profilaktycznej oceny zdrowia oraz przy występowania objawów stresu, takich jak: rozdrażnienie, kołatania serca, dolegliwości żołądkowo-jelitowe.
• e-Pakiet wellbeing: premium – pakiet badań wskazany do wykonania w celu poznania ogólnej kondycji organizmu i profilaktyki.

Bibliografia

1. P. Kłósek, Zależności między stresem psychologicznym a powstawaniem otyłości, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2016, nr 10 (3), s. 145–152.
2. N. Musiała, I. Hołyńska-Iwan, Kortyzol – nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie, „Diagnostyka Laboratoryjna” 2018, nr 54 (1), s. 29–36.
3. Donoho C. i in., Stress and abdominal Fat: Preliminary Evidence of Moderation by the Cortisol awakening Response in Hispanic Peripubertal Girls, “Obesity”, 2010, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3107005/ (dostęp: październik 2024)